Sve faze bosanskog jezika kroz historiju

Bosanski jezik spada u porodicu južnoslovenskih jezika sa slovenačkim, srpskim, hrvatskim, makedonskim, bugarskim i staroslovenskim. Njime govore Bošnjaci i ostali koji ga smatraju za materinji jezik u Bosni i Hercegovini, Sandžaku, Crnoj Gori i na drugim prostorima bivše Jugoslavije, kao i u dijaspori širom svijeta, najviše u Evropi i Americi.

Bosančica ili Bosanska ćirilica je autentično i posebno pismo nastalo u srednjovjekovnoj Bosni i okolnim krajevima. Do sada najuravnoteženiji prikaz bosančice je dao paleograf Vladimir Mošin, koji razlikuje tri centra zračenja u nastanku bosančice, ili zapadne ćirilice, što je najčešće moderno ime.

Najstariji spomenik pisan bosančicom jeste Humska ploča (10/11. vijek) – zatim Povelja Kulina bana od 29.08.1189. godine.

Bosančicom su pisani: nadgrobni i epigrafi u Travuniji (Trebinju i okolina) i srednjoj Bosni, Miroslavljevo jevanđelje (12. vijek); razni crkveni i svjetovni rukopisi sa brojnim elementima čistog i živog narodnog govora; zapisi, natpisi, povelje, pisma – kao značajno blago diplomatske bosanske pismenosti sa izrazitim njegovanjem narodnog jezika.

Bosanski književni jezik prošao je kroz nekoliko faza. Prva faza razvoja odvijala se u periodu srednjovjekovne Bosne između ostalog i u jednom posebnom vidu originalnog stvaralaštva na stećcima. To je takozvana kamena književnost; druga faza bila je u tursko doba, kada je bošnjačka pisana tradicija u toku četiri vijeka osmanlijske vladavine imala svoja tri vida: prvi je pisana aktivnost na narodnom jeziku, drugi je pravac stvaralaštvo na turskom, arapskom i perzijskom jeziku, a treći je alhamijado literatura, književna tvorevina na narodnom jeziku i arapskom pismu.

Treća faza je u doba austrougarske, kada naziv bosanski jezik postaje i službeni naziv za jezik u Bosni i Hercegovini. Godine 1890. izašla je Gramatika bosanskoga jezika Frane Vuletića za srednje škole. Ova gramatika bila je u upotrebi do 1911. godine. U to vrijeme svoj materinji jezik nazivaju bosanskim i autori različitih udžbenika Ibrahim Edhem Berbić, Sejfo Proho, Ibro Salih Puška, Džemaludin Čaušević, Arif Sarajlija i drugi. Ovaj naziv je u upotrebi do kraja austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini.

Četvrta faza razvoja bosanskoga književnog jezika nastaje u jugoslovensko doba, kada je stasala nova generacija pisaca kao što su Hamza Humo, Hasan Kikić, Zijo Dizdarević, Ahmet Muradbegović, Alija Nametak, Enver Čolaković, Skender Kulenović i njegov roman “Ponornica”, Mak Dizdar i njegova poezija – “Kameni spavač” koju smo promovisali u našoj Bosanskoj biblioteci, Meša Selimović sa romanima “Derviš i smrt” i “Tvrđava”, Ćamil Sijarić, Derviš Sušić i mnogi drugi.

U to doba izlazi i Rječnik turcizama Abdulaha Škaljića 1973. i Muslimanska imena u Bosni i Hercegovini Ismeta Smajlovića 1977.

Peta faza je u najnovije bosansko doba, tj. posljednje decenije XX. vijeka, koja je i najpresudnija u razvoju bosanskoga književnog jezika. Uoči samog rata 1991. Dževad Jahić objavljuje knjigu “Jezik bosanskih Muslimana”, a Senahid Halilović “Bosanski jezik”.

Te iste godine, na popisu stanovništva, više od 90% Bošnjaka izjasnilo se da im je materinji jezik bosanski. Alija Isaković objavljuje 1993. prvi kompletni Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku i karakterističnu građu iz jezika bošnjačkih pisaca, potom izlazi i Pravopis bosanskog jezika Senahida Halilovića. Dževad Jahić objavljuje trilogiju o bosanskom jeziku 1999., a štampaju se i druge knjige važne za standardizaciju bosanskoga jezika, kao i Gramatika bosanskog jezika autora Jahića, Halilovića i Palića.

 

Profesor Enes Karić preveo je Kur’an 1994, Besim Korkut 1977, “1.001 noć” prevodi Esad Duraković. Pojavljuje se i čitava plejada pisaca: Nedžad Ibrišimović, Abdulah Sidran, Husein Bašić, Jasmina Musabegović, Rešad Kadić, Mensur Seferović, Muhamed Kondžić, Zuhdija Hodžić, Dževad Karahasan, Irfan Horozović, Sead Mahmutefendić, Murat Baltić, Safet Sijarić, Izet Perviz, Fehim Kajević, Ibrahim Kajan, Zlatko Topčić, Asmir Kujević, Džemaludin Latić, Nura Bazdulj Hubijar, Zilhad Ključanin, Hadžem Hajdarević, Isnam Taljić i mnogi drugi. Bosanski jezik u službenoj je upotrebi u Bosni i Hercegovini pored srpskog i hrvatskog jezika.

“U toku rata 1992-95. i agresije na Bosnu i Hercegovinu došlo je do velikih i tragičnih preseljavanja bošnjačkog, i ne samo bošnjačkog stanovništva. To se desilo u rezultatu zločina koji je agresor izvršio nad Bosnom i Hercegovinom. U tom smislu vidno se izmijenila i slika rasporeda dijalekata bosanskoga jezika. Ta slika je sada raskomadana i na mnogim dijelovima terena više i ne liči na onu prijeratnu. Riječ je o pojavi lingvocida nad bošnjačkim narodom i njegovim jezikom (lingvocid = uništavanje, čišćenje dijelova prostora teritorije nekog jezika, fizičkim uništavanjem ili preseljavanjem govornika toga jezika).

Najteže posljedice u tome lingvocidu pretrpjele su bosanske čaršije, jer su mnoge od njih zbrisane sa jezičke karte. Tu se radi i o nekoj vrsti urbolingvocida, tj. uništavanja oko 35 čaršija protjerivanjem ili likvidiranjem autohtonog bošnjačkog stanovništva u njima. Po tom stanovništvu te čaršije su bile prepoznatljive. A i sam bosanski jezik koji se u njima govorio.

Primjer Srebrenice predstavlja unikatan primjer ‘lingvističke Atlantide’. To je pojava fizičkog uništavanja, odnosno nestajanja govornika i jezika kojem taj dijalekat pripada. Agresija na Bosnu i Hercegovinu ima svoje tragične i dalekosežne posljedice u vidu lingvocida, odnosno urbolingvocida nad bošnjačkim jezikom i njegovim dijalektima.”

(Dževad Jahić, Gramatika bosanskoga jezika)